بیماری سلیاک یکی از شایع‌ترین بیماری‌های خودایمنی است که بسیاری از افراد در سراسر جهان به آن مبتلا هستند. این بیماری به دلیل واکنش بدن به گلوتن، پروتئینی که در برخی از غلات وجود دارد، ایجاد می‌شود و می‌تواند عوارض جدی بر سلامت فرد داشته باشد. تشخیص به موقع و مدیریت مناسب این بیماری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این مقاله از بلاگ لقمه، به بررسی جامع علائم، تشخیص، درمان و تأثیرات سلیاک بر روی بدن خواهیم پرداخت تا آگاهی بیشتری نسبت به این بیماری ایجاد کنیم.
بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک یک بیماری غیرواگیر و خودایمنی مزمن است که در آن سیستم ایمنی بدن به گلوتن، پروتئینی که در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود، واکنش نشان می‌دهد. هنگامی که فردی مبتلا به بیماری سلیاک، گلوتن مصرف می‌کند، سیستم ایمنی بدن به روده کوچک حمله می‌کند و واکنش التهابی ایجاد شده موجب تحلیل پرزهای روده وکاهش فعالیت آنزیم‌های روده می‌شود. چون بخش عمده‌ای از جذب مواد غذایی از طریق پرزهای روده انجام می‌گیرد تخریب آنها موجب سوء جذب و به دنبال آن سوءتغذیه و مشکلات جدی سلامتی می‌شود.
علائم سلیاک
علائم بیماری سلیاک می‌توانند بسیار متنوع باشند و از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند. برخی از افراد ممکن است علائم گوارشی شدید داشته باشند، در حالی که دیگران ممکن است علائم غیرگوارشی تجربه کنند. حتی برخی از افراد مبتلا ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند، زیرا قسمت سالم روده قادر به جذب مواد مغذی کافی برای پیش‌گیری از بروز علائم است. شایع‌ترین علائم بیماری سلیاک شامل:
- اسهال مزمن یا یبوست
- استئاتوره( اسهال چرب)
- کاهش وزن بی‌دلیل
- نفخ و گاز زیاد
- خستگی مزمن
- درد و گرفتگی شکمی
- آنمی (کم‌خونی) ناشی از فقر آهن
- درد استخوان و مفاصل
- تحریک‌پذیری یا افسردگی
- مشکلات باروری
- خارش و تاول‌های پوستی (Dermatitis Herpetiformis)
یکی از علائم گوارشی که ممکن است در بیماران سلیاک دیده شود، استئاتوره یا مدفوع چرب و زرد رنگ است. این به دلیل سوءجذب چربی‌ها در روده کوچک و دفع آنها از طریق مدفوع است. مدفوع زرد رنگ معمولاً نرم‌تر و براق‌تر است و ممکن است بوی ناخوشایندتری داشته باشد. این علامت اغلب نشان دهنده‌ی آسیب جدی به پرزهای روده کوچک و نیاز فوری به رعایت رژیم بدون گلوتن است.
علائم سلیاک در بزرگسالان ممکن است به صورت متفاوت از کودکان بروز کند .همچنین علائم غیرگوارشی در آنها شایع‌تر از کودکان است و ممکن است تشخیص بیماری را دشوارتر کند.
عوارض بیماری سلیاک چیست؟
- سوء تغذیه: آسیب به روده‌ی کوچک موجب می‌شود که بدن مواد مغذی کافی را جذب نکند. سوء تغذیه می‌تواند منجر به کم خونی و کاهش وزن شود. سوء تغذیه در کودکان نیز می‌تواند باعث کندی رشد وکوتاهی قد شود. از دست دادن کلسیم و کاهش تراکم استخوان: کمبود جذب کلسیم و ویتامین D ممکن است منجر به نرمی استخوان یا استئومالاسی در بزرگسالان و ریکتز در کودکان و کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان یا استئوپروز) شود.
- ناباروری و سقط جنین: سوء جذب مواد مغذی، به ویژه ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری برای باروری، می‌تواند بر تخمک گذاری و سلامت رحم تأثیر بگذارد همچنین اختلالات هورمونی و التهاب مزمن ناشی از بیماری سلیاک می‌تواند به سیستم تولید مثل آسیب برساند.
- عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده‌ی کوچک ممکن است موجب شود که پس از خوردن غذاهای لبنی حاوی لاکتوز، حتی اگر حاوی گلوتن نیز نباشند درد شکمی و اسهال را ایجاد شود.
- سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نمی‌کنند، خطر بیشتری برای پیش روی به انواع مختلف سرطان، از جمله لنفوم غیرهوچکین و سرطان روده دارند.
- مشکلات عصبی: برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است به مشکلات عصبی مانند افسردگی و اضطراب آتاکسی (ناهماهنگی یا بی‌نظمی حرکات عضلات) نیزمبتلا شوند.
- بیماری سلیاک غیر واکنشی: افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است پاسخ مثبتی به رژیم غذایی بدون گلوتن داشته باشند. این وضعیت به عنوان بیماری سلیاک غیر واکنشی شناخته و اغلب به علت رژیم غذایی حاوی گلوتن ایجاد می‌شود. بنابراین مهم است که با متخصص تغذیه همکاری کنید. افراد مبتلا به بیماری سلیاک غیر واکنشی ممکن است بیماری‌های دیگری مانند باکتری در روده‌ی کوچک (رشد بیش از حد باکتری)، کولیت میکروسکوپی، عملکرد ضعیف پانکراس، سندرم روده‌ی تحریک پذیر یا عدم تحمل به دی ساکاریدها (لاکتوز و فروکتوز) نیز داشته باشند.
سلیاک در کودکان
معمولا کودکانی که به سلیاک مبتلا هستند در سنین ۶ ماهگی تا ۲ سالگی تشخیص داده‌می‌شوند. این کودکان نیاز به
مراقبت بسیار شدید دارند. گاهی نفخ شکم و ورم معده در کودکان زیر دو سال به حدی است که خود را با گریه زیاد و پیچیدن به خود نشان می دهد. علائم شایع سلیاک کودکان شامل:
- توقف رشد یا کاهش وزن
- تأخیر در بلوغ
- اسهال مزمن
- نفخ و درد شکمی
- تحریک‌پذیری یا تغییرات رفتاری
کودکان مبتلا به سلیاک نیاز به رژیم غذایی بدون گلوتن دارند تا روند رشد و بلوغ آنها به درستی طی شود.
درمان بیماری سلیاک
تنها راه درمان سلیاک، رعایت یک رژیم غذایی بدون گلوتن به صورت مادام‌العمر است. این به معنی اجتناب کامل از مصرف مواد غذایی حاوی گندم، جو، چاودار و هر محصولی است که ممکن است آلودگی به گلوتن داشته باشد. افراد مبتلا به سلیاک باید برچسب‌های مواد غذایی را با دقت بررسی کنند و از غذاهایی که ممکن است به طور ناخواسته حاوی گلوتن باشند، اجتناب کنند.
دوره بهبودی بیماری با رعایت رژیم غذایی خاص به‌طور معمول ۳ تا ۶ ماه که البته در بزرگسالان به ۲ سال هم می‌رسد. بیماران مبتلا به سلیاک باید از مصرف مواد غذایی حاوی گندم، جو، چاودار و برخی حبوبات پرهیز و آرد سیب‌زمینی، برنج، عدس، سویا، ذرت و لوبیا را جایگزین آن کنند. مبتلایان باید از مصرف غذاهای فرآوردی شده نظیر سوسیس، کالباس، ماکارونی، رشته‌فرنگی، قهوه، نسکافه و تمامی شیرینی‌جات و کیک‌هایی که در آنها از گلوتن یا آرد گندم استفاده شده پرهیز کنند.
به علت آن که این گونه بیماران از مصرف غلات و برخی حبوبات محروم هستند باید برای جبران کمبود ویتامین‌ها و املاح معدنی از میوه‌ها و سبزی‌ها به صورت پخته و تازه، گوشت و لبنیات کم‌چرب، ماهی و برنج بسیار استفاده کنند و روغن‌های مایع ذرت، زیتون، کانولا و هسته انگور را جهت پخت‌وپز به کار برند و در صورت تجویز پزشک یا متخصص تغذیه از مکمل ها استفاده نمایند مانند آهن و فولیک اسید و ویتامین ب۱۲ برای آنمی، کلسیم و ویتامین دی برای پوکی استخوان و … .
سلیاک مقاوم چیست؟
در موارد نادری، آسیب روده‌ای ناشی از بیماری سلیاک همچنان ادامه دارد و منجر به سوء جذب قابل توجه می‌شود، حتی اگر یک رژیم غذایی کاملا بدون گلوتن داشته باشید. این وضعیت به عنوان سلیاک مقاوم به درمان شناخته می شود. اگر علی رغم داشتن رژیم غذایی بدون گلوتن، علائم و نشانه‌های سلیاک حدود ۶ ماه تا ۱ سال همچنان داشته باشد، ممکن است پزشک آزمایش‌های بیشتری را درخواست کند و درمان با استروئید برای کاهش التهاب روده یا داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن را پیش بگیرد. همه بیماران مبتلا به سلیاک باید به منظور بررسی پاسخ به درمان پیگیری شوند.
تشخیص سلیاک
اکثر افراد مبتلا به بیماری سلیاک هرگز نمی‌دانند که به این بیماری مبتلا هستند. در واقع آسیب به روده بسیار آهسته است و علائم آن قدر متفاوت هستند که ممکن است سال‌ها بعد در فرد مبتلا تشخیص داده شود.
- آزمایش سرولوژی:
سطح بالایی از آنتی بادی‌های ضد گلیادین و ضد اندومایزیال (anti-tTG) نشان دهنده واکنش ایمنی بدن به گلوتن است. - بیوپسی دئودنوم:
برداشتن یک نمونه بافت کوچک از بخش ابتدایی روده باریک تا آسیب های وارد شده به پرزهای روده مورد بررسی قرار بگیرد. - آزمایش ژنتیک:
ژن های در گیر در بیماری سلیاک HLA-DQA1 و HLA-DQB1روی کروموزوم ۶ است. این ژن ها متعلق به کمپلکس آنتی ژن لکوسیت انسانی (HLA) است. خانواده ای که به سیستم ایمنی بدن کمک می کند تا پروتئین های خودی بدن را از پروتئین های مهاجمان بیرون از بدن افتراق دهد.
بیماران مبتلا به سلیاک چه غذاهایی می توانند بخورند؟
غذاهای بدون گلوتن که در رژیم غذایی بیمار سلیاک جای دارد شامل:
- گوشت تازه، ماهی و مرغ فرآوری نشده و بدون پودر سوخاری و چاشنی‌ها
- تخم مرغ
- حبوبات
- مغزهای گیاهی
- میوه‌ها
- سبزیجات
- بیشتر محصولات لبنی مانند ماست ساده ،شیر،پنیر
- نان ومحصولات پخته حاوی اردنشاسته و سبوس ذرت
- شیرینی و نان‌های خالص ذرت
- برنج
- کره، روغن و سس های خانگی با ترکیبات مجاز
- چای، قهوه، نوشابه غیر الکلی
خوشبختانه برای دوستداران نان و ماکارونی با بیماری سلیاک، محصولات بدون گلوتن نیز موجود است. جایگزین‌های گلوتن برای بسیاری از مواد غذایی حاوی گلوتن وجود‌دارد. با‌این‌حال، توجه داشته‌باشید که غذاهای بدون گلوتن ممکن است چربی و کالری بیش از حد داشته‌باشند.
موادغذایی مورد شک و تردید
- خوراکی های کارخانه ای مانند شیرطعم دار ،ماست طعم دار ، ماست یخ زده، خامه ترش ، سس های پنیری ، گوشت‌های فرایند شده صنعتی مثل همبرگر
- تخم مرغ خشک شده
- کنسرو ها مانند کنسرو لوبیا ، مغز دانه های خشک و بو داده بسته بندی شده ، سیب زمینی سرخ شده صنعتی و انواعی که در رستوران تهیه می‌شود.
- سوپ های کنسروی خشک اماده، سس های سالاد و برخی از مایونز ها ی کارخانه ای، فرنی و پودینگ ها، چای فوری و یا طعم دار، قهوه طعم دار، جانشین های قهوه، نوشیدنی با طعم میوه یا شکلات، مخلوط های شکلات، آبنبات، آدامس، کرم، بیکینگ پودر
مواد غذایی غیر مجاز
- نان و محصولات حاوی گندم، گندم سیاه و جو، جو دو سر، جوانه گندم، سبوس گندم، نشاسته گندم و سبوس جو دوسر، بلغور، سمولینا ، ماکارونی، چیپس های سیب زمینی با طعم های مختلف، سوسیس وکالباس، انواع گوشت و ماهی و مرغ ماکیان کنسروی، سوپ ها و بستنی های تهیه شده با ترکیبات غیر مجاز، سس های گوشت تهیه شده با ترکیبات غیر مجاز و پروتئین هید رولیز شده
کلام آخر
بیماری سلیاک خطرناک نیست، تنها نیاز به پیگیری و درمان داشته و یک چالش بزرگ برای افرادی است که به آن مبتلا هستند، اما با آگاهی و رعایت رژیم غذایی مناسب، می‌توان زندگی سالم و رضایت‌بخشی داشت. اهمیت تشخیص زودهنگام و توجه به علائم، به‌ویژه در کودکان، نمی‌تواند نادیده گرفته شود. با پیروی از دستورالعمل‌های پزشک و اجتناب از گلوتن، افراد مبتلا به سلیاک می‌توانند از بروز عوارض جدی جلوگیری کرده و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند. در نهایت، حمایت از افراد مبتلا و افزایش آگاهی عمومی درباره این بیماری می‌تواند نقش مهمی در بهبود سلامت جامعه ایفا کند.
امیدواریم که این مقاله لقمه به شما کمک کند تا با آگاهی بیشتر و انتخاب‌های صحیح، زندگی سالم‌تر و شادتری در کنار عزیزانتان تجربه کنید.
